نصرت فتح علی خان
“صدای او، تار زرین گلیم خوش آب و رنگ این موسیقی مرموز – یعنی قوالی – است.” جمله ای که در تاریخ ۱۹ مه ۲۰۰۱ در مجله بیلبورد منتشر شد.
نصرت فاتح علی خان، به گفته بسیاری از صاحب نظران سفیر کبیر موسیقی قوالی – یک موسیقی سنتی که پیشینه ای بیش از ۷۰۰ سال در پاکستان دارد – میباشد. این خواننده افسانه ای در ۱۳ اکتبر ۱۹۴۸ در لیال پور (فیصل آباد فعلی) پاکستان متولد شد. او یکی از بزرگترین قوالها (خوانندگان صوفی) بود که تا کنون به دنیا آمده اند.
خان، با تسلط فراوانی به اجرای قوالی میپرداخت، اما برای رسیدن به سبکی یگانه که مورد توجه پیروان تمام مذاهب قرار بگیرد، قوالی را با فرمهای دیگر موسیقی درآمیخت که شیوه ” خیال” یک موسیقی کلاسیک سنتی پاکستانی، یکی از آنها است.
نصرت فاتح علی خان در خانواده ای از قوالان متولد شد که شش قرن به اجرای این موسیقی اشتغال داشتند. نصرت فرزند استاد فاتح علی خان و برادرزاده استاد مبارک علی خان بود که هر دو در طی پنج دهه گذشته به عنوان اساتید برتر قوالی شناخته شده بودند. به خصوص استاد فاتح علی خان پدر، که موسیقی شناس، خواننده و نوازنده بود.
او در سال ۱۹۶۴ درگذشت و نصرت که در آن زمان مشغول تحصیل بود توسط اعضای خانواده مجبور شد که جای پدر را درگروه اشغال کند. او با راهنماییهای پدرانه عمویش، به سرپرستی گروه رسید که آنرا نصرت فاتح علی خان، مجاهد علی خان و گروه نامیدند.
در زمانی کوتاه، خان موفق شد تا از تمام گروههای برجسته قوالی پیشی بگیرد و در سراسر کشور به محبوبیت رسید. شهرت او به حدی رسید که در چندین مناسبت مهم برای اجرای برنامه توسط مشاهیر هند دعوت شد. شهرت جهانی او به دلیل یکی از این برنامه ها بود، عمران خان ورزشکار محبوب و بسیار مشهور پاکستان در رشته کریکت، از او دعوت کرد تا در یک مراسم رسمی برای تمام ورزشکاران تیم کریکت و تعدادی از شخصیتهای مشهور جهانی برنامه اجرا کند. این برنامه به دوستی عمیقی بین آنها منجر شد و حمایتهای او در کنار صدای پراحساس و آتشین خان، منجر به امضای قراردادها و اجرای برنامه ها در مناسبتهای مهم و جهانی شد.
در طی سالهای ۷۰ و ۸۰ او به آن مرحله از خبرگی در کار اجرا رسیده بود که کارش را بی نظیر و بی رقیب کند. موسیقی نصرت تا حد زیادی با بالیوود (Bollywood) شهر سینمایی هند و صنعت فیلمسازی پاکستان عجین شده بود و او مشغول اجرای برنامه در تورهای دور دنیا و ساخت موسیقی متن فیلم های هندی بود. موسیقی دانهای بالی وود او را می پرستیدند و آثار او برای فیلمها در زمره پرفروش ترین ترانه های هند و پاکستان بودند.
خان در طول زندگی خود توانست قوالی را به عنوان یک هنر جهانی مطرح کند و آثار او در هر کجا و هر مناسبتی که اجرا میشدند، شنوندگان خود را به اوج سرمستی میرساندند. با وجود این عده ای از نوآوریهای او در قوالی انتقاد کرده اند. اما او دلیل اینکار را چنین عنوان کرده است که رسوم قدیمی، چیزی بیجان و مرده نیستند و موجود زنده مدام در حال تکامل است. این موسیقی سنتی نیز هنری زنده است و باید این زندگی را به جهان نشان داد. “این وظیفه موسیقی دانان است که موسیقی را مناسب مردم زمان خود بسازند.”.
● او آهنگساز بزرگ فیلم بود
استاد نصرت موسیقی متن چندین فیلم مهم با شهرت بین المللی را ساخته است که فیلمهای “آخرین وسوسه مسیح” (Last Temptation of Christ) از مارتین اسکورسیسی (Martin Scorsese) ، “قاتلین مادرزاد” (Natural Born Killers) اثر الیور استون (Oliver Stone)، “راه رفتن مرد مرده” Dead Man Walking از تیم رابینز Tim Robbins و فیلم هندی بسیار مشهور “ملکه راهزن” Bandit Queen اثر شکار کاپور Shekhar Kapoor از آن جمله اند.
او با گروه انگلیسی Massive Attack که از پیشگامان سبک trip-hop و از نوآوران موسیقی نسل خود (دهه ۸۰-۹۰) هستند موسیقی اجرا کرد و از جوآن آزبورن (Joan Osborne) – خواننده سبک بلوز آمریکایی متولد ۱۹۶۳- دعوت کرد تا برای آموزش به پاکستان سفر کند. او قصد داشت تا همراه با پاواروتی یک آلبوم تجربی تهیه کند اما بیماری به او اجازه نداد تا ایده های خود را به اجرا در آورد.
استاد نصرت با پشتیبانی خانواده ای از سرود خوانان صوفی، در طی ۳۰ سال فعالیت حرفه ای حدود ۱۲۰ آلبوم منتشر کرد و در این مدت موفق به دریافت جوایزی به خاطر دستاوردهای هنری خود از فرانسه، ژاپن و پاکستان شد. او در مراسم گرمی Grammy سال ۹۷ برای آلبوم Intoxicated Spirit کاندید بهترین آلبوم فولک سنتی شد. خان در سال ۱۹۹۶ یک قرارداد با شرکت American Recordings منعقد کرد و به دنبال آن اولین تور آمریکای شمالی خود را برگزار کرد و در طول سفرهای خود در مجامع هنرمندان و مشاهیر سیاسی برنامه اجرا کرد. در طی این تور بود که تماشاگران آمریکایی با شیوه هیپنوتیزم کننده اجرای خان آشنا شدند.
جف باکلی (Jeff Buckley ۱۹۹۷-۱۹۶۶) نوازنده و خواننده صاحب سبک آمریکایی اولین تجربه خود را پس از شنیدن صدای نصرت چنین وصف کرده است :
“اولین باردر سال ۹۰ و در هارلم بود که صدای نصرت فاتح علی خان را شنیدم. من و هم اتاقیم ایستاده بودیم و به صدای فراگیر او گوش میدادیم. همه ما همراه موج پر نوسان ریتم طبلای پنجابی به اطراف کشیده میشدیم و مسحور صدای منظم کف زدنهایی بودیم که با زمان بندی بی نقص از بالا و پایین احاطه مان کرده بود. من صدای ارغنون ها را که همراه با ملودی میرقصیدند میشنیدم که مانند عنکبوتهای غول آسای چوبی ترانه میخواندند. بعد، ناگهان، آوای اوج گیرنده یک و بعد ده صدا که مانند دسته ای غاز وحشی در حال پرواز، با نظمی بی نظیر در آسمان شناور شدند.
بعد صدای نصرت فاتح علی خان بود، آمیزه ای از بودا، شیطان و فرشته ای دیوانه، صدای او مخمل آتشینی بود بی همتا. نصرت کار ترکیب بداهه نوازیهای کلاسیک با قوالی را با چنان جرات و حساسیتی انجام میداد که او را جدا از قوالان دیگر، در رده ای مختص به خودش قرار میداد. شیوه بیان او بسیار در من نفوذ کرده بود.من حتا یک کلمه زبان اردو نمیدانم اما باز هم درگیر داستانی شده بودم که نصرت با صدای بدون کلامش درهم بافته بود.
به خاطردارم که تمام حواس دیگرم از کار افتاده بودند تا بتوانم امواج کوبنده ملودیهای بداهه ای که یکی پس از دیگری بر هم فرود می آمدند را حس کنم. امواجی که دوباره توسط خواننده اصلی گروه آغاز میشد و باز نصرت تمام این حال و هوا را با آواهای سریع و ریتمیک به آتش میکشید و سولفژ کلاسیک هندی( سا، ر، گا، ما، پا، دا، نیسا) را به آواز پرنده ای شیدا مبدل میکرد. این ماجرا در جایی به اوج هیجان رسید، جایی که اوج صدای نصرت ملودیی را به وجود آورد که قلبم میخواست از جا کنده شود. احساس میکردم که بر لبه پرتگاهی ایستاده ام، در کشمکش اینکه چه زمانی به پایین بپرم و اینکه اقیانوس چگونه مرا در بر خواهد گرفت.”
● همکاری با بزرگان موسیقی
در سال ۱۹۹۰ مایکل بروک (Michael Brook) گیتاریست کانادایی متولد ۱۹۵۲ و یکی از بهترین نوازندگان گیتار در بسیاری از سبکهای مختلف موسیقی، آلبومی را با عنوان ” مست مست” با استاد نصرت تهیه کرد که در بین ۱۰۰ آلبوم برگزیده دهه قرار گرفت. آلبوم بعدی آنها Night Song در سال ۱۹۹۶ تهیه شد و برخلاف اثر اول آنها که هرکدام به طور جداگانه بر روی آن کار کرده بودند، این آلبوم حاصل همکاری و همفکری آنها بود و به موفقیت بسیاری دست یافت.
نصرت فاتح علی خان همراه با پیتر گبریل (Peter Gabriel) آهنگساز و خواننده متولد ۱۹۵۰ انگلستان، – یکی از مشهورترین چهره های موسیقی که با تشکیل گروه Genesis و پس از آن با موسیقی تجربی و تحقیقی خود به شهرت فراوانی دست یافته است – برای اولین بار برای تهیه موسیقی فیلم آخرین وسوسه مسیح آشنا شد و این آشنایی موجب شد تا هردو با حس احترام و علاقه به این همکاری ادامه دهند.
کمپانی ضبط موسیقی گبریل به نام Real World Records آثار خان را ضبط و پخش میکرد و گبریل از او دعوت کرد تا در برنامه های WOMAD- World Organization of Music and Dance- که برگزار کننده فستیوالهای بین المللی و چند فرهنگی است، شرکت کند.
دولت پاکستان در سال ۱۹۸۶ از خان به خاطر زحماتش در معرفی فرهنگ پاکستان در سطح بین المللی قدر دانی نمود و دولت آمریکا، تحت تاثیر اجرای بینظیرش، از استاد دعوت کرد تا در دانشگاههای آمریکا به آموزش تکنیکها و تاریخ موسیقی قوالی بپردازد.
نصرت فاتح علی خان، که به خاطر وزن زیاد از سلامت کافی برخوردار نبود، در سال ۹۷ برای عمل پیوند کلیه عازم آمریکا شد. اما به دلیل وخامت حالش در لندن توقف کرد و در ۱۶ اکوست ۱۹۹۷ در بیمارستان کرامول Cromwell لندن در گذشت. او هنگام مرگ ۴۲ سال داشت و پیکرش برای اجرای مراسم مذهبی به پاکستان برگردانده شد.
مرگ او ضایعه ای برای تمام جهان بود چرا که او در کنار موسیقی بینظیر خود از شخصیتی استثنایی نیز برخوردار بود و توانسته بود در دوران کوتاه زندگی خود افراد بیشماری را وابسته موسیقی و وجود یگانه خود کند.